هنر در دوره صفویه

معماری صفوی نوآوری اندکی در ساختار یا صورت داشت چون معماران مجبور بودند وسیعترین بناها را در کوتاه ترین زمان بسازند یا تزئین کنند و بدین ترتیب با پوشش کاشی بی قوارگی آن را بپوشانند، نقاط قوت آن در پلان بندی و اجرای مجتمع‌های عظیم شهری نهفته بود که کارهای چند گونه بزرگانی، مذهبی و سیاسی را در ترکیب بندی‌های هماهنگ گرد آورده است. عمده‌ترین و مهم‌ترین عنصر تزئینی معماری اسلامی دوره صفویه هنر کاشی کاری این عصر بود. شاید بتوان متعالی‌ترین هنر مقدس را در نقوش کاشی کاری های مسجد و اماکن مقدس یافت. کاشی کاری در ایران مهمترین بروز مفاهیم معنوی و عرفانی در هنر به شمار میرود که در تزئینات مساجد و اماکن مقدس رکن اصلی را ایفا می کند (کورس پور و طایفی نصرآبادی به نقل از جمالی، ۱۳۹۴). همچنین کتیبه های بناهای اسلامی را عموماً از آجر و کاشی و سنگ و گچ و چوب می ساختند. مضمون کتیبه ها، اسماء اللهی، آیات و سوره های قرآن، نام های پیامبر و ائمه، دعا، مناجات، شعارهای مذهبی، نام سفارش دهنده ی اثر، نام حاک و یا سلطان وقت، نام سازنده اثر، نام کتیبه نویس، تاری ساخت اثر، اشعار فارسی و عربی، گفته های بزرگان و حکما، فرامین پادشاهان، عهدنامه و پند و اندرز می باشد. این مضامین در بر دارنده ی معانی و مفاهیمی هستند که شرایط اجتماعی، مذهبی و فرهنگی زمان خود را بیان می کنند و از طرف دیگر جلوه ی خلاقیت های هنرمندان و نمایانگر خلوص معنوی آن هست (نظام پور و قاسمی، ۱۳۹۳).

 

بررسی کالبدی الگوهای فضایی معماری بناهای مسکونی دوره‌ی صفویه

حالا که الگوها و صفات آنها براساس محل استقرار یا عملکردشان مشخص شد دستور زبان معماری الگویی را شرح میدهم، این دستور زبان براساس یک نظام سلسله مراتبی شکل میگیرد.ارزش الگوهایی که دور حیاط چیده میشوند به ترتیب اهمیت از کم

به زیاد به این شرح است:تقسیم دوتایی،تقسیم سه تایی،تقسیم پنج تایی،شکم دریده و در نهایت چلیپا.محور اصلی حیاط محل

قرار گیری بالاترین سلسله مراتب است و محور فرعی از فضاهایی با سلسله مراتب مساوی و یا پایینتر استفاده میکند.مهم اینجاست که در طراحی خانه برای ساخت مهمترین فضا از چه الگویی استفاده میکنیم،مثلاً اگر از چلیپا استفاده کنیم برای سایر نقاط میتوانیم از همه ی الگوهای دیگر استفاده کنیم،اما اگر از تقسیم پنج تایی برای مهمترین فضا استفاده کنیم و تنها امکان ما برای طراحی در سایر نقاط تقسیم پنج تایی،تقسیم سه تایی و تقسیم دوتایی است.در کاملترین حالت پیشنهاد زیر قرار دارد (چلونگریان و همکاران، ۱۳۹۴).

دستور العمل استقرار چهار الگوی روی محورها دستور العمل استقرار تقسیم پنج تایی روی محوراصلی که امکان استقرار شکم دریده و چلیپا را از بین می برد. نکته ی دیگر استقرار الگوها در یک ضلع حیاط است.باز قاعده همان است،هر الگوی فضایی که بنا بر نظم قبلی روی محور آن ضلع قرار میگیرد،استفاده از الگوهایی با مرتبه ی مساوی یا پایینتر را در رو طرف خود ایجاب میکند.البته مرتبه ی مساوی معمولاً در مورد تقسیم سه تایی معمول است و سه چلیپا یا سه شکم دریده در یک وجه در کنار هم قرار نمیگیرند.معمولاً اگر در محور اصلی تقسیم پنج تایی قرار گیرد شکم دریده و یا چلیپا در دو طرف تقسیم سه تایی قرار میگیرند و اگر تقسیم سه تایی در محور قرار گیرد در دو طرف تقسیم سه تایی و یا تقسیم دوتایی قرار میگیرد.

این قانون در مورد هرچهار وجه مصداق دارد.حالا نوبت فضاهای ارتباطی است.یعنی راهرو که چنان که گفته شد به عرض یک مدول است،اما راهرو به عرض دو مدول نیز وجود دارد،همان که صفت تختگاه را به آن دادیم.چنان که گفتیم محور اصلی خانه اصولاً برای فضای ارتباطی استفاده نمیشود. بنابراین بهترین محل برای فضاهای ارتباطی،گوشه ها یا حدفاصل بین فضای مرکزی و گوشواره هاست.گاه در یک ضلع چهار فضای ارتباطی شکل میگیرد.

 گوشه های زمین که به حیاط راه ندارند،محل خوبی برای استقرار هشتی ورودی است.درمواردی بیش از یک هشتی نیز به کار میرود.اتاق های گوشه های زمین میتواند تقسیم سه تایی داشته باشد یا در مواردی که زمین قناس استاتاق هایی خارج از الگو در آن قرار میگیرد.هشتی نیز به عنوان اتاق میتواند در گوشه باشد.عملکرد اتاقهای گوشه ای معمولاً چنان است که به نور مستقیم نیاز ندارد،اتاق کرسی،مطبخ،شربت خانه و در خانه های با ابعاد بزرگ،محل حمام است.

فضاهای کنج معمولاً به واسطه ی یک فضای ارتباطی به حیاط متصل میشوند،ولی اگر گوشه های حیاط پخی داشته باشد میتواند با الگوی هشتی مستقیماً به حیاط راه پیدا کند. آخرین نکته در مورد طراحی،پلان خانه هایی با چندین حیاط است.اصول طراحی حیاط دوم هیچ فرقی با حیاط اول ندارد.نکته ی مهم،ارتباط منطقی امتداد محورهای دو حیاط با هم است،به این معنی که در بهترین حالت امتداد محور های دو حیاط یکی است،یا امتداد محور اصلی حیاط کوچکتر با محور فرعی حیاط اصلی یکی،یا امتداد محورهای حرکتی یکی است.

حیاط های متعدد تا چهار و پنج حیاط نیز وجود دارد،شامل حیاط بیرونی،اندرونی بهاربند،نارنجستان و اصطبل.در خانه های اشرافی و کاخ ها،حیاط آبدارخانه یا حیاط مطبخ نیز وجود داشته،ولی طراحی این فضاها در حیاط تابع همان اصولی است که قبلاً توضیح دادیم.